Маъруфтарин тоҷикон дар арсаи илму фарҳанги минтақа ва ҷаҳон

Мардуми ҷаҳон тоҷиконро ҳамчун аҳли илму фарҳанг медонанд. Тоҷикон дар таърихи чандинҳазорсолаашон дар шукуфоии тамаддунҳои минтақа ва ҷаҳон саҳми арзанда гузошта, бузургони бешумореро дар арсаи илму фарҳанг ва адабиёт ба башарият ҳадя кардаанд. Ҳарчанд тоҷикон дар тамоми давраҳои таърих дар арсаи илму фарҳанг ва адаб бартарӣ доштаанд, аммо авҷи дурахшони онҳо дар асрҳои миёна, аз асри IX то ба асри XVI аст. Дар ин давра шаҳрҳои Самарқанд, Бухоро, Балх, Ғазна, Ҳироту Марв ва Нишопур маркази сиёсат, рушди илму фарҳанг, бахусус улуми исломӣ буда, даҳҳо ва садҳо шоир, ориф, файласуф ва уламо дар ин шаҳрҳо умр ба сар мебурданд. Дар мақола баъзе аз ин шахсиятҳои машҳур муаррифӣ карда мешаванд.

Дар соҳаи риёзиёт: Муҳаммад бинни Мӯсои Хоразмӣ яке аз нобиғаҳои ҷаҳон аст ва дар ҷаҳон падари риёзиёт номида мешавад. Ӯро ҳамчун як тоҷики хоразмӣ дар дунё мешиносанд. Мавқеи баланди ӯро дар риёзиёт бисёре аз мутафаккирони Ғарбу Шарқ эътироф кардаанд. Ҷорҷ Сартен донишманди аврупоӣ асри IX-ро “Даврони Хоразмӣ” меномад. Китоби «Алҷабр ва-л-муқобала»-и Хоразмӣ то асри XVI яке аз китобҳои дарсии донишгоҳҳои Аврупо буд. Хоразмӣ кашфкунандаи алгоритм аст ва гуфта мешавад, ки пажӯҳиши кайҳонии имрӯза бидуни кашфиёти ӯ ба осонӣ пешрафт намекард.

Донишмандони Агентии кайҳонии Амрико (НАСА) ба ифтихори Хоразмӣ як бахше аз моҳро ба номи ӯ гузоштаанд.

Дар арсаи таърих: Имрӯзҳо аврупоиҳо иддао доранд, ки таърихро ба таври илмӣ онҳо навиштаанд, яъне таърихро маҳдуд ба ривоятҳо, қиссаҳо ва нақли ҳаводис накарда, балки рӯйдодҳоро ба равиши илмӣ мавриди баррасӣ ва таҳлил қарор додаанд, то ҳақиқатҳои ниҳонро ошкор кунанд. Аммо воқеият ин аст, ки Абулфазли Байҳақӣ, муаллифи «Таърихи Байҳақӣ»-и пеш аз аврупоиҳо таърихро бо равиши илмӣ навиштааст. Ин масъаларо имрӯзҳо ҳатто худи аврупоиҳо низ эътироф мекунанд. 

Дар соҳаи меъморӣ: Камолиддини Беҳзод дар хонаводаи тоҷик таваллуд шуда, нобиғаи санъати меъморӣ ва хаттотӣ гардид, ки дар замони Темӯриёни Ҳирот ба сар бурдааст ва соҳиби сабк ва мактабе бо номи «Мактаби Беҳзод», ки машҳури ҷаҳон аст, мебошад. Бисёриҳо биноҳоеро, ки дар ин давра дар шаҳрҳои Самарқанд, Бухоро, Ҳироту Балху Нишопур сохта шудаанд, шоҳкориҳои санъати меъморӣ медонанд, ки дар бунёди онҳо Камолиддин нақши арзанда дорад.

Дар соҳаи тиб: Тоҷикон аз замонҳои қадим дар соҳаи тиб дониш ва усулҳои махсуси табобат доштанд. Аммо бузургтарин шахсе, ки дар тиб шуҳрати ҷаҳонӣ дошту то ҳол дар донишгоҳҳои Аврупо равиши ӯ эътибор дорад, Ибни Сино аст. Усули ӯ «рӯҳ – ҷисмонӣ, дармонӣ» аст, ки ҳам дар илми равоншиносӣ барои фаҳмидани ҳолати рӯҳии бемор истифода мешавад ва ҳам дар  усули анатомияи инсон ё бадан, ки бар мушоҳида ва таҷриба асос ёфтааст. Ибни Сино бо истифода аз ин усул беморонеро табобат мекард, ки тамоми табибони замонаш натавонистаанд табобат кунанд. Бо ин далел, дониш ва маҳорати Ибни Сино дар муолиҷаи беморон дар ҳама ҷо маъруф гаштааст ва табобати писари Қобус Вашамғир ҳокими Мозандарон аз ҷумлаи онҳост.

Дар соҳаи ҷомеашиносӣ: Баъзе олимон, ки аксарияташон аврупоӣ ҳастанд, мутафаккири асри XIX Имануел Кантро асосгузори ҷомеашиносӣ медонанд. Бархеи дигар ин лақабро ба Абдураҳмон ибни Халдуни Андалусӣ, ки дар асри XIV зиндагӣ кардааст, нисбат медиҳанд. Аммо имрӯз теъдоди зиёди мутафаккирон, аз ҷумла мутафаккирони ғарбӣ Абурайҳони Беруниро, ки тоҷик аст, ба унвони асосгузори вақеии ҷомеашиносӣ медонанд ва бар ин назаранд, ки ӯ нахустин мутафаккирест, ки бо навиштани китоби “Таҳқиқ мо-лил-ҳинд” баҳсҳои ҷомеъашиносиро ба вуҷуд овардааст. 

Дар арсаи ирфон ва тасаввуф: Ирфон ва тасаввуф, ки як навъ дониш ва шеваи шинохти ҳақиқат ва расидан ба он аст, бузургони зиёдеро ба худ ҷалб кардааст. Ориф касест, ки иддаои илм дорад ва талош мекунад, ки роҳи ҳақро нишон диҳад ва сӯфӣ касест, ки бо аъмоли худ зиндагии ҳақиқии шоистаи инсониро нишон медиҳад. Ҳарчанд ирфон ва тасаввуф дар тамоми тамаддунҳо вуҷуд дорад, аммо дар тамаддуни исломӣ мавқеи хосатар дошта ва ба ин далел бархе аз донишмандони барҷастаи миллати тоҷик бо ин номҳо маъруфанд: Иброҳим Адҳами Балхӣ, поягузори тасаввуф, Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣ, Саноии Ғазнавӣ, маъруф ба Пири Ғазна ва Хоҷа Абдуллоҳи Ансорӣ, маъруф ба Пири Ҳирот бузургони ирфони исломӣ хама аз тоҷикон мебошанд.

Дар соҳаи фалсафа: Яке аз соҳаҳои фикру андеша, ки мардуми тоҷик дар он мавқеи баланд доранд, соҳаи фалсафа мебошад. Асосгузори фалсафаи исломӣ Шақиқи Балхӣ, Абунасри Форобӣ ва Шайхурраис ибни Сино, Муҳаммади Ғаззолӣ маъруфтарин ва бузургтарин файласуфонанд, ки ба гуфтаи аврупоиҳо, дар қатори Суқроту Афлотун, Арастуву Кант ва Ҳегел қарор доранд, ки ҳар се тоҷик мебошанд.

Дар бахши фиқҳ: Аз чаҳор мазҳаби фиқҳи аҳли суннат, пуртарафдортарини он мазҳаби Ҳанафист. Поягузори мазҳаби мазкур Нуъмон ибни Собит маъруф ба Имом Абӯҳанифа аст, ки дар хонаводаи тоҷик ба дунё омадааст. Имрӯз як миллиард мусалмон, ки 71 дарсади мусалмононро ташкил медиҳанд, ба фиқҳи ҳанафия пайравӣ мекунанд ва дар кишварҳои Осиёи Марказӣ, Афғонистон, Покистон, Ҳинд, Эрон, Туркия, Сурия, Урдун, Ироқ, Лубнон, Чин ва Аврупо ба сар мебаранд.

Дар бахши тафсири ҳадис: Аз чаҳор муфассир ва муҳаддиси бузурги олами ислом ду нафари онҳо: Имом Бухорӣ, муаллифи китоби машҳури «Саҳеҳи Бухорӣ», ки мӯътамадтарин китоб дар соҳаи ҳадис аст ва Имом Тирмизӣ, муаллифи китоби «Ҷоми Тирмизӣ» тоҷиканд.

Дар шеъру адаби форсӣ: Тоҷикон беш аз ҳар бахше дар арсаи назму адаб дурахшиданд ва мероси гаронбаҳоеро ба башарият пешкаш карданд. Бисёре аз бузургони тоҷик, ки имрӯз ҳамчун шоир шинохта шудаанд, танҳо шоир набуданд, балки мутафаккирони бузурге буданд, ки бо навиштани шеър андешаҳои худро баён доштанд.

Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ падари шеъри форсии дарӣ, устоди шоирони ҷаҳон ва касест, ки адабиёти муосири форсиро бо адабиёти паҳлавӣ ҷойгузин кардааст. Муҳимтарин китобҳои ӯ маснавии «Калила ва Дамна» ва «Синдбоднома» мебошанд.

Ҷалолмуҳаммади Балхӣ муаллифи китобҳое чун «Маснавии маънавӣ» маъруф ба «Қуръон» дар забони форсӣ» ва «Девони Шамс» аз пурмазмунтарин китобҳои ашъорӣ маҳсуб мешаванд, ки дар он ҳақиқати зиндагӣ ва шеваҳои неки зиндагӣ дар шакли қисса ва панду андарз ҳикоят карда шудааст. Бузургии Балхӣ ба ҳадде аст, ки муҳаққиқи барҷастаи аврупоӣ Николсон бештари вақти худро ба омӯзиши ӯ сарф кардааст ва ё шоири маъруфи олмонӣ Гёте рисолаи доктории худро дар бораи Рӯмӣ навиштааст. Ду китоби Мавлавӣ ба забонҳои гуногуни дунё, аз ҷумла ба забони рӯсӣ ва англисӣ тарҷума шудаанд. Тарҷумаи «Маснавии маънавӣ» яке аз пурфурӯштарин китобҳои ашъорӣ дар Амрикост, зеро дар тӯли чанд сол пас аз нашри он ҳазорҳо нусха ба фурӯш рафтааст.

Носири Хусрави Балхӣ, ҳаким, шоир ва файласуфи бузург, муаллифи “Сафарнома” аст, ки онро метавон ҳамчун асари ҷомеашиносӣ ва ҷуғрофиёӣ ном бурд.

Саноии Ғазнавӣ, Хоҷа Абдуллоҳи Ансорӣ, Нуруддин Абдурраҳмони Ҷомӣ, Камоли Хуҷандӣ, Робияи Балхӣ, Ҳанзала Бодғисӣ, Фаррухи Систонӣ, Масъуди Саъди Салмон, Амир Хусрави Балхӣ, Манучеҳри Домғонӣ, Рашидуддини Ватвот, Балғамии Бухороӣ, Муҳаммад Авфии Бухороӣ, Муҳаммад Ҷайҳонии Бухороӣ, Шаҳид Балхӣ, Абулшакури Балхӣ, Унсурии Балхӣ, Сайид Ҳасани Ғазнавӣ, Давлатшоҳи Самарқандӣ, Аҳмади Дониш, Шамсуддини Шоҳин, Садриддин Айнӣ, Абулқосим Лаҳотӣ, Мирзо Турсонзода, Лоиқ Шералӣ, Мӯъмин Қаноат, Халилуллоҳ Халилӣ, Козим Козимӣ ва  даҳҳо нафарони дигар аз ҷумлаи соҳибқаламону соҳибандешагони назми форс-тоҷик дониста мешаванд.

Дар бахши адабиёт ба ҷуз аз назм, аз ҷумла дар роману достоннависӣ аз Садриддин Айнӣ, Ҷалол Икромӣ, Сотим Улуғзода, Аҳмад Ҷовид, Асадуллоҳи Ҳабиб, Ғуломризои Ҳеравӣ, Муҳаммад Аъзам Раҳнаварди Зарёб, Акам Усмон, Атиқ Раҳимӣ, Холид Ҳусейнӣ ва дигарон метавон ном бурд.

Мардуми тоҷик ва шаҳрҳои онҳо чун Бухоро, Самарқанд, Балх, Ҳироту Ғазна ва Марв, ки марказҳои илму фарҳанг ва адаб буданд, шахсиятҳои бешуморро дар ин заминаҳо ба минтақа ва ҷаҳон муаррифӣ кардаанд. Таҳаввулоти сиёсии минтақа ва ҷаҳон дар ду-се қарни охир ба ин мардум таъсири ногувор расонида, онҳоро дар чанд кишвар тақсим кард ва ҳар як қисмат зери таъсири фарҳангҳои бегона қарор гирифт. Аммо мардуми тоҷик ба далели сарвати фарҳангӣ ва таърихии худ ҳуввияти худро нигоҳ дошта, худро яке аз сарбаландтарин мардуми ҷаҳон медонанд ва миллатҳои дигар то ҳол миллати тоҷикро ҳамчун миллати соҳибдонишу соҳибтамаддун мешиносанд.

Баргузории ҳамоиши "Рӯзи шеър ва адаби порсӣ"