Сатираи тоҷикӣ чигуна аст?

Виктор Жемчужников гуфт: "Ҳазлу шӯхӣ хандаи то ашк ва сатира ханда аз ашк аст". Ӯ воқеан ҳақ аст. Сатира дар шакли ҳаҷвӣ дар бораи иллату ва нуқсонҳои одамон, ҷомеа, падидаҳо ва муассисаҳои иҷтимоӣ нақл мекунад. Ин "оинаест, ки дар он ҳар касе, ки ба он менигарад, чеҳраи дигаронро мебинад, ба ҷуз рӯйи худ", -  гуфт Свифт. Аслиҳаи аслии ӯ истеҳзо ва киноя аст.

Ситораи ҳаҷвияи тоҷикӣ

Наҷмиддин Шоҳинбод яке аз машҳуртарин ҳаҷвнигорони ҷумҳурӣ мебошад. Ҳозирҷавоб соли 1952 дар Бадахшон таваллуд шудааст, мехост ронанда шавад. Деҳае, ки ӯ ба воя расидааст, кӯҳистон буд ва роҳҳо душворгузар буданд. Зеро он ҷо ронандагон қаҳрамон буданд. Аммо, вақте ки ӯ ба Душанбе омад, ӯро ба мактаби ронандагон қабул накарданд, вай маҷбур шуд ба факултаи филологияи тоҷики Донишгоҳи Душанбе дохил шавад.

Шоҳинбод ҳатто пас аз хатм шаҳодатномаи ронандагӣ нагирифтааст. Танҳо дар солҳои 80-ум дар Афғонистон ба ивази 1000 рупия ба ӯ шаҳодатномаи ронандагӣ дода шуд. Соли 1995 ҳаҷвнигор аз Бадахшон ба Хуҷанд кӯчид.

Шоҳинбод дар нашриёти  “Миллат” шӯҳрат пайдо кард. Фельетонҳои сиёсӣ ва рисолаҳои ҳаҷвнигор зуд ба муҳаббати хонандагон афтоданд. Шунавандагони ҳафтанома зиёдтар шуданд, бисёриҳо рӯзномаро танҳо ба хотири сафҳаи ҳаҷвӣ мехариданд. Яке аз мухлисони ӯ, рӯзноманигори маъруф Самариддин Асозода иқрор шуд, ки дар 10 соли оянда аз Шоҳинбод дида касеро беҳтар намебинад.

Худи ҳаҷвнигор даъват мекунад, ки фаромӯш накунад, ки чунин эҷодиётро ба тарзҳои гуногун дарк кардан мумкин аст. Яке аз шӯхиҳои ӯ таваҷҷӯҳи мақомоти ҳифзи ҳуқуқро ба худ ҷалб кард, Ба Шоҳинбод занг заданд ва ҳатто ӯро ба сӯҳбат даъват карданд. Аммо, ҳаҷвнигор дубора тавонист бо шухи ҷавоб даҳад.

Ҳолатҳои дигар низ буданд. Пас аз як изҳороти дигари ҳаҷвӣ, ба ӯ як мақоми баландпояи Дастгоҳи президенти Тоҷикистон занг зада, аз ӯ миннатдори намуд. Аммо номаи ҳаҷвӣ ба Барак Обама тақрибан ба ҷанҷоли байналмилалӣ табдил ёфт.

Тасвирҳои шодмон дар бораи мушкилоти ғамангез

Барои ҳаҷвнигорони табъи Шӯравӣ минбари асосӣ расонаҳои чопӣ ва телевизион мебошанд. Ҷавонон ва навкорон кор ва паёми худро тавассути интернет мерасонанд.

Соли 2019 дар шабака карикатураҳои рӯбоҳ пайдо шуданд. Аъзам Мирзонаҷотов бо тахаллуси repcak (паскӯча - рӯбоҳ) мавзӯъҳоеро, ки барои ҳар як тоҷик ошно ҳастанд, масхара мекунад. Мушкилоти зерин таҳти бомбабории ҳаҷвии ӯ қарор мегиранд: таъқиб, ифлосшавии муҳити зист, вайрон кардани қоидаҳои ҳаракат дар роҳ ва дигар мушкилоти мубрами ҷомеаи Тоҷикистон.

Таҳвили эҷоди филмҳои тасвирӣ сайругашти Аъзам бо ҳамсараш буд.

“Зан ҳомиладори се моҳа буд. Шом буд. Мо оромона дар кӯча қадам мезанем ва баъд БУМ! Касе пиротехника аз мошини раҳгузаре андохт. Ман барои занам метарсидам ”, - ба ёд меорад карикатурист.

Пеш аз ин ҳодиса Аъзам карикатураҳо дошт, аммо ҷуръат накард, ки онро нашр кунад. Бо вуҷуди ин, хашм аз ин вазъ таконе шуд ва ӯ онро ба ҳаҷв фиристод.

Яке аз мисолҳои аввал дар бораи хушунати хонаводагӣ аст. Дар он мард мардеро тасвир кард, ки  як занро чунон сахт кашола мекунад, ки вай ба ҳаво парвоз мекунад. Карикатура баҳсро ба вуҷуд овард. Касе ӯро пандомез пиндошт, касе ғамгин шуд. Тибқи маълумоти мухталифи созмонҳои байналмилалӣ ва сохторҳои давлатӣ, аз 50% то 80% занон дар Тоҷикистон мавриди хушунат қарор мегиранд. Тадқиқоти соли 2016, ки 400 нафарро дар шаш минтақаи кишвар фаро гирифтааст, нишон дод, ки 97% мардон ва 72% занон чунин мешуморанд, ки зан барои нигоҳ доштани оила бояд ба хушунат сабр кунад.


"Бисёриҳо маро феминист мешуморанд. Ин дуруст нест. Ман пеш аз ҳама гуманист ҳастам. Ман мехоҳам ба мардум расонам, ки зиндагӣ дар муҳаббат ва мувофиқат муҳим аст", - мегӯяд Аъзам.

Боғи ҳайвоноти пойтахт ва дар он нигоҳ доштани ҳайвонот зери назари эҷодиёти Аъзам афтод. Вай ба ин масъала як силсила тасвирҳо бахшид. Дар яке аз онҳо, ҳайвонҳои маъюб ба навиштаҷоти "Боғи ҳайвонот" печонида шудаанд. Яке аз асарҳои охирин тасвири тираи 700 саги сӯхта дар шаҳри Бохтар аст.

"Ман фикр мекунам одамоне ҳастанд, ки ба карикатураҳои ман назар мекунанд ва фикр мекунанд, ки тамасхур кардани одамон ва ҳайвонот хуб нест. Ва он гоҳ дар ширкат, ӯ ба як дӯсташ мегӯяд, ки ин корро накун. Одами оқил мефаҳмад, ки ин аломат аст. Ин тавр нашавед. Бо ин ё он роҳ, ҳама мехоҳанд пешрафта шаванд", - мегӯяд Аъзам.

Карикатурист дар мавзӯъҳо интихобӣ аст. Вай мекӯшад, ки аз сиёсат ва дин канорагирӣ кунад, зеро хавфи нодуруст шарҳ додани ин масал вуҷуд дорад ва ин метавонад боиси мушкилот гардад.

"Ман фикр мекунам, ки дастрас намудани паём ҳоло осонтар аст. Дар соли 2008 дар Тоҷикистон як бача бо мӯи дарозро метавонист ҳамҷинсгаро номанд. Албатта, на ҳама чунин фикр мекарданд. Ман худам ғайрианъанавӣ будам ва маро фрик мешумориданд. Пас аз чанд сол, бо пайдошудани шабакаҳои иҷтимоъи назарашонро иваз намуданд. Ман фикр мекунам, ки бо мурури замон ҷомеаи Тоҷикистон бо тамоюлҳо ҳамқадам хоҳад буд. Мазҳака метавонад ба ин таъсир расонад", - фикр мекунад Аъзам.

Ҳоло Аъзам эҳтимолияти камтар нашр кардани филмҳои тасвирӣ шудааст. Вай худро комилан ба дизайни графикӣ ва эскизи либос мебахшад. Шояд карикатурист ба либосҳои тарроҳии худ унсурҳои ҳаҷвро илова кунад. Ва вақте ки ҷадвал озодтар мешавад, ӯ ба мисолҳо бармегардад.

Бӯҳрони ҳаҷвӣ дар Тоҷикистон

Дар Тоҷикистон ҳаҷв осон нест. Бисёре аз рӯзноманигорон бовар доранд, ки вай дар бӯҳрон аст. Жанр дар ҳоли рушд нест ва баъзе муҳаққиқон бар инанд, ки ин аз сензураи худшакл аст. Дар давраи шӯравӣ рисолаҳо, фельетонҳо ва карикатураҳо бештар буданд.


Яке аз нашрияҳои муҳими он замон маҷаллаи "Хорпуштак"  буд. Ҳоло ӯ мавқеашро аз даст медиҳад. Аммо, дар солҳои шӯравӣ он бонуфуз буд. "Хорпуштак" манфиати коргаронро ҳимоя мекард, онҳоеро, ки зидди халқ баромаданд, масхара мекарданд ва мансабдоронро танқид мекарданд.

Аввалин шумораи он соли 1926 нашр шудааст. Маҷалла якчанд унвонҳоро иваз кардааст: "Мулло Мушфики", "Калтак", "Бигиз", "Мушфики", "Хоҷа Насреддин". Он моҳе ду маротиба бо нашри  100-120 ҳазор нусха нашр мешуд.

Решаҳои ҳаҷвияти тоҷикон ба мардум меравад. Дар замонҳои қадим он аз даҳон ба даҳон мегузашт. Олим С.Махдиев дар ин бора баҳс карда, менависад: «Сарчашмаҳои қадимаи суғдӣ, ки баъзе намунаҳои он ба мо расидаанд, равшан нишон медиҳанд, ки унсурҳои ҳаҷв ва ҳуши мардумӣ дар асрҳои II-III пеш аз милод мавҷуданд".

Ҳоло ҳаҷвро дар Тоҷикистон, мисли дигар кишварҳо, аксар вақт дар мемҳо ёфтан мумкин аст. Шояд маҳз ҳамин табаддулот ба он нафас мебахшад.