Резу розҳои Фалак. Дар кӯҳистон пайдо, дар шӯравӣ рушд ва дар аҳди истиқлол ҷаҳонӣ шуд

Имрӯз, 10-уми октябр дар Тоҷикистон ҳамчун Рӯзи фалак таҷлил мегардад - рӯзе, ки на танҳо барои қадршиносии ин мероси гаронбаҳо, балки барои андешидан дар бораи нақш ва аҳамияти он дар ҷаҳони муосир бахшида шудааст.

Фалак на танҳо як жанри мусиқӣ, балки инъикоси рӯҳи халқи тоҷик, фалсафаи зиндагӣ ва яке аз василаҳои худшиносии миллӣ мебошад. Ин падидаи нодири фарҳангӣ дар тӯли асрҳо ҳамчун оинаи ҳаёти маънавии халқ хизмат карда, дар худ на танҳо арзишҳои бадеӣ, балки моҳияти амиқи иҷтимоӣ ва фарҳангиро таҷассум кардааст.

Дар ин мақола мо кӯшиш мекунем, ки моҳият, таърих ва аҳамияти фарҳангии фалакро таҳлил намуда, нақши онро дар ҳифзи ҳувияти миллӣ дар шароити ҷаҳонишавӣ баррасӣ кунем.

Мубрамияти ин мавзуъ дар замони муосир беш аз пеш эҳсос мешавад. Дар давраи тағйироти босуръати технологӣ ва фарҳангӣ, вақте ки бисёр анъанаҳо зери хатари нестшавӣ қарор доранд, фалак на танҳо ҳамчун мероси фарҳангӣ, балки ҳамчун василаи муҳими нигоҳдории ҳувияти миллӣ ва робитаи наслҳо аҳамияти махсус пайдо мекунад.

Аз кӯҳсорон то арсаи ҷаҳон

Фалак, ки решаҳояш ба умқи асрҳо мерасад, дар заминаи ҷаҳонбинии хоси мардуми кӯҳистон ташаккул ёфтааст. Муҳити кӯҳистон, ки дар он инсон худро дар баробари табиати бузург хурду нотавон эҳсос мекунад, боиси пайдоиши навъи хосси тафаккур ва ҷаҳонбинӣ гардидааст. Ин ҷаҳонбинӣ дар фалак инъикоси бадеии худро ёфтааст.

Таҳлили сарчашмаҳои таърихӣ нишон медиҳад, ки фалак дар заминаи фарҳанги бостонии мардуми ориёӣ ташаккул ёфтааст. Дар Авесто, ки қадимтарин сарчашмаи хаттии тамаддуни ориёист, мо ишораҳо ба навъҳои қадимии мусиқии динӣ ва дунявиро пайдо мекунем, ки баъзе унсурҳои онҳо дар фалак то имрӯз боқӣ мондаанд.

Раванди таърихии ташаккули фалак нишон медиҳад, ки ин падида ҳамеша дар ҳоли таҳаввул будааст. Ҳар давраи таърихӣ ба фалак унсурҳои нав илова кардааст, вале моҳияти асосии он - баёни самимонаи эҳсосот ва ҷаҳонбинии хоси мардумӣ тағйирнопазир боқӣ мондааст. Аз нолаи танҳои чӯпон дар кӯҳсорон то овози пуртаъсир дар толорҳои бузурги консертӣ - фалак роҳи дарозеро тай кардааст, вале ҳамеша ҳамчун оинаи рӯҳи халқ боқӣ мондааст.

Эҳёи фалак ва мушкилоти он дар давраи шӯравӣ

Дар давраи шӯравӣ, фалак мисли дигар жанрҳои анъанавӣ бо маҳдудиятҳои ҷиддӣ рӯ ба рӯ шуд. Яке аз муҳимтарин маҳдудиятҳо манъи истифодаи ашъор бо мазмуни ирфонӣ буд.

Дар ин давра нақши овозхони шаҳир ва устоди фалаксароёни тоҷик Одина Ҳошим дар ҳифз ва рушди фалак хеле муҳим буд. Одина Ҳошим ба ашъори шоирони классики форсу тоҷик оҳанг мебаст ва ғазалиёт, қасоид ва достонҳои назмии шоиронро бо сабки ба худ хос месуруд. Матнҳои сурудаи ҳофиз вазни баланд ва мазмуни ирфониву инқилобӣ доштанд.

Аммо фаъолияти Одина Ҳошим дар чаҳорчӯби сензураи ҳукумати Шӯравӣ намегунҷид. Ба гуфтаи писараш, ин барояш мушкилоти зиёде эҷод кард: “Аз баъзе базму маҳофил сурудаҳои ирфониву исломии падарамро сабт мекарданд ва ба Ҳизби комунисту Кумитаи амнияти вақт мефиристоданд. Аз мақомот хеле бисёр даъваташ мекарданд ва мегуфтанд, фалон сурудҳоро нахонед”.

Бо вуҷуди ин мушкилот, шӯҳрати Одина Ҳошим на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар мамолики форсизабон ва тамоми Иттиҳоди Шӯравӣ паҳн гашт. Пас аз ин, Одинаи Ҳошим муаррифигари миллати тоҷик дар саросари олам шуд ва ба таври чашмрас тавонист барои ҷаҳонгир шудани фалак замина гузорад.

Роҳи бозкардаи Одина Ҳошимро фалаксароёни дигар идома доданд. Аз ҷумла, Давлатманд Хол бо услуби хоси худ ба фалак унсурҳои нави мусиқиро ворид кард, ки ба ин жанр тароват ва ҷозибаи нав бахшид. Файзалӣ Ҳасанов бештар ба ҳифз ва эҳёи шаклҳои қадимаи фалак диққат дод. Ӯ кори зиёдеро дар ҷамъоварӣ ва сабти намунаҳои нодири фалак анҷом дод. Дона Баҳромов ва Панҷшанбе Ҷорӯбов бо иҷрои классикии фалак машҳур гаштанд.

Ҳамчунин, Гулчеҳра Содиқава, Абдулло Назриев ва дигарон тавонистанд нозуктарин ҷиҳатҳои ин жанрро ҳифз карда, онро ба шунавандаи муосир расонанд.

Рушди фалак дар замони истиқлол

Дар замони истиқлол, фалак имконияти рушди нав пайдо кард. Ин давра бо озодии эҷодӣ ва бозгашт ба решаҳои маънавии ин жанр тавсиф мешавад.

Фалаксароён имконият пайдо карданд, ки ба таври ошкоро ба ашъори ирфонӣ рӯй оваранд. Ин боиси эҳёи маънавии жанр гардид. Ҳамзамон, муҳаққиқон имконият пайдо карданд, ки ҷанбаҳои фалсафӣ ва ирфонии фалакро амиқтар омӯзанд.

Бисёр ҳунармандони муосир ба эҷоди асарҳои нав дар жанри фалак рӯй оварданд. Ниҳоят, фалак ба арсаи ҷаҳонӣ баромад. Ҳунармандони тоҷик бо мусиқачиёни кишварҳои дигар ҳамкорӣ карда, лоиҳаҳои муштаракро амалӣ карданд. Дар ин баробар, дар ин давра ба масъалаи омода кардани насли нави фалаксароён диққати махсус дода шуд.

Пас аз ин, фалак дар ҳама маросимҳои суннатии мардуми тоҷик ворид гашт ва ҷузъи ҷудонопазири фарҳанги мардумӣ шуд. Ҳоло фалак моли миллати тоҷик аст ва дунё аз ин мусиқӣ сухан мегӯяд. Ин фалсафаи табиии зиндагӣ аст ва садои фалак имрӯз дар шаҳрҳои бузургтарини олам тантана дорад.

Ҳамин тавр, фалак дар давраи истиқлол на танҳо аз маҳдудиятҳои идеологӣ озод шуд, балки имконияти рушди ҳамаҷониба пайдо кард. Ин раванд имкон дод, ки фалак ҳамчун як падидаи мураккаби фарҳангӣ, ки дар худ мусиқӣ, шеър, фалсафа ва ирфонро муттаҳид мекунад, аз нав кашф ва дарк карда шавад.

Фалак дар ҷаҳони муосир

Аммо дар шароити ҷаҳонишавӣ фалак бо як қатор чолишҳо рӯ ба рӯ шудааст. Таҳлили вазъи кунунӣ нишон медиҳад, ки масъалаҳои асосӣ инҳоянд:

·      Коҳиши шумораи донандагони касбии фалак;

·      Тағйири завқи насли ҷавон;

·      Мушкилоти молиявӣ дар соҳаи фарҳанг;

Аммо, дар баробари ин чолишҳо, фалак имкониятҳои нав низ пайдо кардааст. Эътирофи байналмилалӣ, аз ҷумла ворид шудан ба Рӯйхати мероси ғайримоддии фарҳангии ЮНЕСКО, ба фалак мақоми нав бахшидааст. Ин на танҳо аҳамияти ҷаҳонии фалакро тасдиқ мекунад, балки уҳдадории ҷомеаи ҷаҳониро барои ҳифз ва рушди ин санъат муқаррар менамояд.

Таҳлили равандҳои муосир нишон медиҳад, ки фалак дар ҳоли навсозии эҷодкорона қарор дорад. Ҳунармандони муосир кӯшиш мекунанд, ки анъанаҳои қадимаро бо талаботи замони нав мутобиқ созанд. Ин раванд, агарчи баъзан баҳсбарангез аст, нишонаи зинда будани фалак ҳамчун падидаи фарҳангист.

Дар телеграм моро пайгирӣ кунед!
https://t.me/halvaTJnews